مشخصات شهرستان
تربت حيدريه با وسعت 3672كيلومترمربع یکی از شهرستان‌های استان خراسان رضوی است که در فاصله 152کیلومتری جنوب شهر مشهد قرار دارد. این شهرستان با جمعیت 210390نفر و مساحت 3672کیلومترمربع بین نصف النهارات 58درجه و 41دقیقه تا 60درجه و 7دقیقه طول شرقی و مدارهای 34درجه و 59دقیقه تا 35درجه و 51دقیقه عرض شمالی قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح آب‌های آزاد 1333متر است. تربت حیدریه از شمال به شهرستان‌های نیشابور- مشهد و فریمان- از سمت شرق با شهرستان‌های زاوه- باخرز- تایباد و خواف از سمت جنوب با شهرستان‌های رشتخوار و مه ولات و از سمت غرب با شهرستان کاشمر هم مرز می باشد. نام تربت حیدریه به اعتبار نام قطب‌الدین حیدر بر واژه اصیل و ایرانی زاوه در قرن نهم و بعد از آن غلبه یافت.
منطقهٔ تربت‌حیدریه بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در جهان محسوب می‌شود. بایگ، یکی از شهرهای تربت حیدریه مرکز ابریشم ایران نام گرفته و بالغ بر ۸۰٪ ابریشم کشور در این محل تولید می‌شود. خربزه، پسته و بادام نیز از دیگر محصولات کشاورزی این منطقه است. همچنین معادن طلای زرمهر تربت حیدریه که در روستای زرمهر واقع شده است، تولیدکننده اولین شمش‌های طلا در کشور است که در بازار بورس اوراق بهادار تهران معامله می‌شوند. تربت حیدریه با تولید بیش از ۱۵۰تن زعفران خشک اولین منطقه از لحاظ تولید زعفران در دنیا است. ایران در مجموع با تولید ۱۵۰-۱۷۰تن زعفران بزرگ‌ترین شور تولید کننده زعفران در جهان محسوب می‌شود و استان خراسان رضوی بیشترین مقدار زعفران تولیدی کشور را دارا می‌باشد به نحوی که در سال ۱۳۸۶ بیش از ۴۱هزار هکتار از اراضی این استان زیر کشت این محصول قرار گرفت. این شهرستان به تنهایی بیش از ۹۰درصد زعفران دنیا را تولید می‌نماید.
پیشینه تاریخی
بر اساس شواهد و کشفیات باستان شناسی در اطراف شهرستان تربت (بویژه غار ماپری، سنگ‌نگاره‌های کدکن و سفال‌های مکشوفه از چندین محوطه تاریخی) حکایت از وجود زیستگاه‌هایی در هزاره‌های چهارم و پنجم قبل از میلاد در این منطقه دارد. نام تربت حیدریه به اعتبار نام قطب‌الدین حیدر (عارف نامی متوفی به سال 618هـ.ق) تقریباً از قرن نهم هجری به بعد بر این منطقه نهاده شد. اين منطقه از جمله مناطق آباد و پررونق بوده، روزگاری نیز جزء قلمرو اشکانیان به شمار می آمده است. در عصر صفوی به دلیل موقعیت ویژه‌اش (استقرار در مسیر جاده هرات) از اهمیت به سزایی برخوردار بوده است. در طول دهه اول قرن دهم این ولایت به تبع بقه خاک خراسان در معرض فتنه ازبکیه قرار گرفت و در کشمکش‌های بیش از دویست ساله قزلباشان صفوی، بارها و بارها بوسیله سواران ازبک غارت شد. قلعه تربت چون در کنار شاهراه بزرگ غرب به شرق ـ پایتخت به هرات ـ قرار گرفته بود در فتنه های خراسان نيز مورد تاراج بوده. در دوره قاجار نیز هرچند اسحاق خان قرایی برج و باروی محکمی برای شهر ساخت و اوضاع شهر را سامان داد، اما از حملات ازبک ها و ترکمن ها صدمات فراوانی را متحمل شد.
معرفی جاذبه های تاريخي و گردشگری
در شهرستان تربت‌حیدریه بالغ بر 300 اثر تاریخی و جاذبه گردشگري وجود دارد که تاكنون حدود 50 اثر در فهرست آثار ملی ثبت گرديده است كه شاخص آنها شامل:
1ـ ابنیه تاریخی: شامل مجموعه تاریخی و فرهنگی قطب‌الدين حيدر، كاروانسراي طبسي، کاروانسرای لاری، حمام حاجی رئیس، مقبره و مسجد شیخ حیدر کدکنی، رباط کامه، رباط كسكك، مزار بوری آباد، مزار شیخ ابوالقاسم گورکانی، چندين آب انبار، سرا، بازار سنتي و بیش از 40 خانه تاریخی در داخل بافت تاریخی شهر و...
2ـ تفرجگاه ها و مناطق گردشگری: در محدوده شهرستان سه رشته کوه به هم پیوسته که عموماً جهت شرقی غربی دارند به همراه ارتفاعات پراکنده در جنوب و جنوب شرقی عمده ارتفاعات این شهرستان را تشکیل می دهند و وجود این کوه های متعدد که جلگه‌های وسیعی را در برگرفته از عوامل مهم تنوع آب و هوایی در این ناحیه می باشد که از مهم‌ترین مناطق می توان به آبشار رودمعجن، رودخانه حصار، ارتفاعات ملکوه، مناطق ییلاقی صنوبر، بکاول، کامه و سریشا، منطقه شکار ممنوع سریشا، موزه حیات وحش، باغملی و پیشکوه اشاره کرد. که این مناطق قابلیت بازدید برای گردشگران اکوتوریسم، توریسم روستایی و عشایری و گردشگران ورزشی را دارد.
3ـ معادن: تربت حیدریه دارای معادن غنی و متنوع با بیش از 23 نوع ماده معدنی می باشد که مهم ترین آنها معادن طلا، سیمان، فولاد، کائولین، سنگ، گچ، سیلیس و... می باشد. معادن طلای زرمهر که در حوزه شهر بایگ می باشد و معادن غنی سیلیس از معادن مهم کشور می باشند به طوری که تربت را در زمره یکی از قطب های معدنی کشور قرار داده است که این موارد نیز می تواند گردشگران زئوتوریسم را به سوی خود جلب کند.
4ـ جاذبه های کشاورزی: همان طوری که ذکر شد شهرستان تربت حیدریه قطب تولید زعفران و ابریشم کشور می باشد همچنین سایر محصولات کشاورزی از قبیل بادام، چغندرقند، پسته و ... دارای ظرفیت‌های ویژه‌ای است که این ظرفیت‌های باعث جذب گردشگران اگروتوریسم (گردشگران کشاورزی) می شود.
5ـ وجود ميراث‌هاي معنوي: در سطح شهرستان از قبیل وجود مشاهير، آداب و رسوم سنتي، موسيقي مقامي، هنرهای سنتی، غذاهای محلی و پوشش‌های سنتی در روستاها، بازی‌های بومی و محلی و... نیز قابلیت جذب انواع گردشگر بویژه توریسم روستایی و تفریحی و پژوهشی را دارد.
6ـ صنایع دستی و سوغات: در سطح شهرستان مشاغل و هنرهای سنتی هنوز تا حدی رواج دارد. از میان این مشاغل می توان به آهنگری، مسگری، نجاری، نمدمالی، حصیربافی و فرش‌بافی اشاره نمود. که این صنایع دستی در کنار زعفران و دست بافته‌های ابریشمی شهر بایگ می تواند سوغات مناسبی برای گردشگران باشد. همچنین نوعی حلوا با نام حلواجوزی (حلوا گردویی) که بیشتر در بخش بایگ شهرستان تولید می شود از دیگر سوغات شهرستان است.
7ـ گیاهان دارویی: وجود جلگه های وسیع و کوه های پراکنده باعث تنوع آب و هوایی و در نتیجه گوناگونی محصولات کشاورزی در این شهرستان است. مهم‌ترین پوشش گیاهی منطقه می توان به کنگر، انواع گون، انواع درمنه، لاله و ریواس اشاره کرد. از گیاهان دارویی می توان به گل گاوزبان، کلپوره، آویشن، گل ختمی و کما اشاره کرد، که این موارد نیز می تواند در بسته سوغات شهرستان لحاظ شود.
ويژگي هاي شاخص شهرستان:
-
دروازه ورودي به مشهدالرضا از جنوب كشور و عبور ميليون ها زائر و مسافر از اين شهرستان
-
رتبه اول توليد زعفران دنيا
-
رتبه اول توليد ابريشم كشور
-
وجود معادن متعدد بويژه معدن طلاي زرمهر
-
وجود بيش از 13 كاروانسراي تاريخي كه نشان از موقعيت استرانژيكي شهرستان در گذشته داشته و...